|
|
نگاهى به جايگاه خانواده در اسلام
خانم احمدى
مقدمه
خانواده نخستين نهاد اجتماعى است كه در زندگى جمعى
انسان شكل گرفته و مهمترين نقش را در توسعه و رشد
مراحل حيات بشر در امتداد تاريخ انسان از خود نشان
داده است و از ابتدا تاهنوز و تا فرجام زندگى، نسبت به
سايرنهادهاى اجتماعى از ارزش و اهميت خاصى برخوردار
بوده و خواهد بود، ولى با همه اينها متأسفانه امروزه
در اثر رشد و توسعه فزاينده وسايل و ابزار رسانه هاى
اليكترونى و تهاجم گسترده فرهنگ انحطاط و ضد اخلاق،
نظام مقدس خانواده دچار تزلزل و بحران شده است. و زن و
مرد كه مهمترين ركن نظام مقدس خانواده به شمار مى روند
كمتر به آن بها داده مى شود. و دنياى غرب به اين آفت
مبتلا شده و آثار آن كم و بيش در دنياى شرق سرايت كرده
است.
يكى از عوامل تزلزل خانواده ها، عدم آشنايى زن و شوهر
به حقوق همديگر و يا ناديده گرفتن حقوق يكديگر است كه
در اثر عدم آشنايى و يا رعايت نكردن حقوق همديگر، نظام
خانواده دچار بحران و تزلزل مى شود.
در اين مقاله سعى شده است تا جايگاه خانواده در اسلام
و يكسان بودن مبدأ زن و مرد در نظام آفرينش بررسى
بشود.
تعريف خانواده
نظام خانواده، يك نهاد اساسى و محورى در جامعه است و
به عنوان هسته اوليه و براى ساير نهادهاى اجتماعى به
شمار مى رود.
نظام خانواده كوچكترين واحد اجتماعى است كه اساس و
زيرساخت واحدهاى بزرگ اجتماعى بشرى به شمار مى رود.
افرادى كه در اين واحد كوچك اجتماعى رشد مى يابد و
تربيت مى شود به ميزان رشد و شكوفايى شان سهم در
واحدهاى اجتماعى بزرگ انسانى دارند.
افرادى كه روزى به عنوان فرمانرواى مقتدر و سياستمدار
سترگ، و مدير نيرومند، و مبتكر توانا در جامعه ظهور
مى كنند، و مسؤوليتهاى سنگين و خطيرى را به عهده
مى گيرند، نظام خانواده و كانون گرم پدر و مادر
تربيتگاه نخستين آنها است.
رشد و شكوفايى اين نظام محبوب و بى بديل، مرهون شناخت
و رعايت دقيق حقوق هريكى از اعضاى آن نسبت به يكديگر
است، همانطورى كه نظامهاى بزرگ اجتماعى، قوانين و
حقوق خاصى خودش را در ارتباط با اداره واستحكام و رشد
و بالندگى دارد، نظام خانواده نيز چنين است.
مهمترين ركن در نظام خانواده پدر و مادر، و زن و شوهر
است كه هركدام از حقوق ويژه اى در ارتباط با يكديگر و
در ارتباط با فرزندان برخوردار هستند، رعايت اين حقوق،
رشته هاى پربار نظام خانواده را مستحكم مى سازد. تأمين
شرايط زندگى شيرين و شايسته و ايجاد محيط سالم و امن
محصول ايمان و اعتقاد زن و مرد به قانون دينى و عمل بر
طبق آن مى باشد.
شناخت مسايل مربوط به خانواده اعم از زن و مرد و
فرزندان و قضاوت در باره احكام و حقوق آنان، بدون
شناخت و توجه به موقعيت و جايگاه نهاد خانواده سخن
ناصواب خواهد بود، و همچنين سخن گفتن از حقوق فردى و
اجتماعى مرد و يا زن و بررسى حقوق زن و شوهر بدون
عنايت به نقش و موقعيت خانواده در متون و منابع دينى
امرى ناشدنى است. بدين لحاظ ضرورى است كه پيش از بررسى
نقش حقوق متقابل زن و مرد در تعالى و استحكام خانواده
به موقعيت و جايگاه اين نهاد مقدس اشاره شود:
جايگاه خانواده در قرآن كريم
در باره نظام خانواده و شكل گيرى و اهميت آن رهنمودهاى
فراوانى در متون دينى ما ـ اعم از كتاب و سنت ـ وارد
شده است.
خانواده (زن و شوهر) در قرآن كريم آياتى از از آيات
خدا و مايه آرامش روحى شمرده شده است، چنانكه خداوند
فرموده است:
(ومن آياته ان خلق لكم من انفسكم ازواجا لتسكنوا اليها
وجعل بينكم مودة ورحمة ان فى ذلك لآيات لقوم يتفكرون)
(روم، 30/21).
«و از نشانه هاى او اين كه همسرانى از جنس خودتان براى
شما آفريد تا در كنار آنان آرامش يابيد، و در ميانتان
مودت و رحمت قرار داد; در اين نشانه هايى است براى
گروهى كه تفكّر مى كنند».([1])
در جاى ديگر از زن و مرد به عنوان لباس ياد شده است:
(هن لباس لكم وانتم لباس لهن) (بقره، 2/187).
«آنها لباس شما هستند، و شما لباس آنها; (هردو زينت هم
و سبب حفظ يكديگريد».
لباس وسيله پوشش و حفاظت براى بدن است. و به قول علامه
طباطبايى در اين آيه استعاره بسى لطيف به كار برده شده
است. زن براى مرد و مرد براى زن به عنوان لباس و پوشش
مى باشد كه همديگر را از آلودگى و فجور محافظت
مى كند.([2]) و نيز همانطورى كه لباس مايه زينت و
زيبايى براى انسان است و زن و مرد نيز مايه زينت و
زيبايى براى يكديگر است.
جايگاه خانواده در روايات
نظام خانواده، نظام ارزشمند و محبوبى است كه در اسلام
هيچ بنايى محبوبتر از او پايه ريزى نشده است. پيامبر
اسلام مى فرمايد:
«ما بنى فى الاسلام بناء اَحبّ الى اللَّه تعالى و
اعزّ من التزويج».
«در اسلام هيچ نهادى محبوب تر و عزيرتر از تشكيل
خانواده در نزد خداوند بنا نشده است».([3])
و نيز فرموده است:
«ما استفاد امرؤ مسلم فائدة بعد الاسلام أفضل من زوجة
مسلمة، تسرّه اذا نظر اليها، و تطيعه اذا أمرها، و
تحفظه اذا غاب عنها فى نفسها و ماله»
«هيچ فائده اى بعد از نعمت اسلام برتر و مفيدتر از اين
براى مرد مسلمان نيست كه او همسرى داشته باشد كه هروقت
به او نگاه كند مسرور و شاداب گردد و هنگامى كه به او
دستور بدهد اطاعت نمايد، و هر وقتى كه از نزدش برود
حافظ جان خود و مال همسرش باشد».([4])
در اين حديث شريف زن شايسته و وارسته بالاترين ارزش و
نعمت بعد از اسلام، براى مرد شمرده شده است.
«ان اللَّه عزّ و جلّ يحب البيت الذى فيه العرس، و
يبغض البيت الذى فيه الطلاق».([5])
«خداوند خانه اى را كه در آن عطر دل انگيز عروس بوزد
دوست مى دارد، و خانه اى را كه در آن سخن غم انگيز
طلاق سرداده شود دشمن مى دارد».
نظام خانواده از چنان جايگاه و مقام شايسته در اسلام
برخوردار است كه حتى تأثير روى ثواب عبادت و بندگى
مى گذارد، تا جايى كه دو ركعت نماز كسانى كه تشكيل
خانواده داده اند برتر از عبادت فرد مجردى است كه شب و
روز نماز بخواند. چنانكه امام باقر(عليه السلام)
فرموده است:
«الركعتان يصلّيهما رجل متزوج افضل من رجل اعزب يقوم
ليله و يصوم نهاره»([6]).
«دو ركعت نماز مرد معيل افضل و بهتر از نماز مرد مجردى
است كه شب را به عبادت بايستد و روز را با روزه سپرى
كند».
اين روايات و نيز رواياتى قريب به اين مضمون كه در
متون اسلامى، وارد شده به خوبى جايگاه و ارزش والاى
خانواده را تعيين مى كند.
هم سنخ بودن زن و مرد در آفرينش
زن و مرد در نظام آفرينش از يك سنخ است، و هردو از نفس
واحده كه حضرت آدم باشد به وجود آمده اند. قرآن كريم
مى فرمايد:
(يا ايها الناس اتقوا ربكم الذى خلقكم من نفس واحدة
وخلق منها زوجها وبث منهما رجالا كثيرا ونساء) (نساء،
4/ 1).
«اى مردم! از (مخالفت) پروردگارتان بپرهيزيد. همان كسى
كه همه شما را از يك انسان آفريد; و همسر او را (نيز)
از جنس او خلق كرد; و از آن دو، مردان و زنان فراوانى
(در روى زمين) منتشر ساخت».
(هوالذى خلقكم من نفس واحدة وجعل
منهازوجهاليسكن اليها)(اعراف،7/189).
«او خدايى است كه (همه) شما را از يك فرد آفريد; و
همسرش را نيز از جنس او قرار داد، تا در كنار او
بياسايد».
(وهو الذى أنشأكم من نفس واحدة) (انعام، 6/98).
«او كسى است كه شما را از يك نفس آفريد».
اين آيات به روشنى دلالت دارد كه زن و مرد از سنخ
واحدى است، و مبدأ آفرينش هردو يك چيز است. و هيچ گونه
تفاوتى در مبدأ خلقت ندارد، و همه از يك نفس كه حضرت
آدم باشد آفريده شده اند.
حقوق و تكاليف خانواده
در اسلام زن و مرد كه ركن اصلى نظام خانواده را تشكيل
مى دهند حقوقى دارند، و چه بسا كه هركدام حقوق و
تكاليف مشابه و مشتركى نيز دارند نظير حق حيات، حق
مسكن، حق حضانت، و نظير تكاليف احكام عبادى اعم از
واجب و حرام و مستحب و مندوب از قبيل وجوب نماز، روزه،
زكات، وحج و صله ارحام، و حرمت خمر، قمار، رشوه ودزدى
و غصب و ساير محرمات.([7])
اگر در اسلام مرد حقوقى دارد، زن نيز داراى حقوقى
مى باشد، و اگر وظايف و تكاليفى را بر عهده مرد گذاشته
بر عهده زن نيز تكاليف و وظايفى را نهاده است و هركدام
حقى بر گردن يكديگر دارند، چنانكه رسول خدا(صلى الله
عليه وآله) در حجة الوداع فرمود:
«ان لكم من نسائكم حق ولنسائكم عليكم حقا».([8])
«شما بر زنان حقى داريد و زنان شما بر شما حقى دارند».
زن و مرد منشأ مشترك در نظام آفرينش و خلقت دارند، و
چه بسا تكاليف و حقوق زن و مرد در بسيارى از موارد
مشترك و شبيه به هم هستند و نيز برگردن همديگر حق و
حقوقى دارند، چه بسا حق و حقوق مردان نسبت به حق و
حقوق زنان سنگين تر است،([9]) و بدون ترديد رعايت حقوق
متقابل، نقش مهمى را در تحكيم و رشد نظام خانواده
دارد.
[1] . ترجمه : آيت اللّه مكارم شيرازى.
[2] . ر . ك . الميزان، محمد حسين طباطبايى، ج2، ص 44،
قم: مؤسسه نشر اسلامى، 1402 ق.
[3] . الهداية، صدوق، ص 257، قم: ناشر مؤسسه امام
هادى(عليه السلام) چاپ اول 1418 هـ ق.
[4] . وسائل الشيعه، حر عاملى، ج 14، ص 23، قم: آل
البيت، چاپ دوم، 1414 هـ ق.
[5] . كافى، كلينى، ج 6، ص 54، اصفهان: ناشر مكتب
اميرالمؤمنين(عليه السلام) 1403هـ ق.
[6] . وسائل الشيعه، حر عاملى، ج 14، ص 7.
[7] . ر . ك : مبانى حقوق، محمد جواد موسوى غروى، ص
252، اصفهان: جهاد دانشگاهى.
[8] . نيل الاوطار، محمد شوكانى، ج 6، ص 346، بيروت:
دار الجليل، بى تا.
[9] . ر.ك : تحريرالوسيله، امام خمينى، ج2، ص303، قم:
مؤسسه مطبوعاتى اسماعيليان، دارالكتب العلمية، بى تا.
(بشارت - فصلنامه فرهنگى ـ اجتماعى - سال هفتم ، شماره
24 ، بهار 1384)
|
|
 |
